Jak wykazały badania archeologiczne najstarsze ślady   kultury ludzkiej na tych terenach odnotowano w okolicy Szczańca na stanowisku ze schyłkowego paleolitu, czego świadectwem są znaleziska toporów kamiennych (Wilenko) oraz ceramiki na grodzisku w Dąbrówce Małej.

Z epoki brązu odkryto płaskie i kurhanowe cmentarzyska kultury łużyckiej w okolicy Myszęcina. Cennym znaleziskiem jest skarb przedmiotów brązowych wydobytych z bagna w okolicy Wilenka oraz podobny ze Szczańca. Z epoki żelaza natrafiono na ślady wczesnej kultury przeworskiej (Szczaniec), a z okresu rzymskiego znane jest cmentarzysko popielnicowe z Myszęcina oraz osada ze Szczańca.

W  czasach wczesnego średniowiecza, dominującą rolę odgrywało na tym terenie osadnictwo słowiańskie. Z tego okresu pochodzi gród w Myszęcinie. Na okres ekspansji Polan w zachodniej Wielkopolsce wskazują dwuczłonowe grodziska w Wilenku i Dąbrówce Małej.  Osadnictwo otwarte na tych terenach intensywnie zaczyna rozwijać się na przełomie XII-XIII w.. W okresie rozbicia dzielnicowego słabną polityczne wpływy rodów wielkopolskich, a zaznacza się stopniowy napływ rycerstwa śląskiego, czego świadectwem są silnie umocnione siedziby rycerskie w postaci tzw. grodów stożkowatych (np. Szczaniec).

Najstarsza wzmianka o miejscowości Szczaniec („Stans”) pochodzi z dokumentów z 1236 r. Ród Sczanieckich (Stentschów, Stentzschów) związany był ze Szczańcem w okresie przeszło czterystu lat. Ostatnim jego przedstawicielem  w Szczańcu był Eustachy  właściciel Dworu Klasztornego, który umarł bezpotomnie w 1609 r..

Z końcem XIII w. nastąpiły podziały majątkowe w Szczańcu na dwie części. Pozostająca część majątku  we władaniu wielkopolskiego rodu Dryjów zarządzana była przez Henryka, określanego jako Henryk ze „Stentz”, używającego polskiego herbu Osoria. W podzielonym na odrębne majątki Szczańcu  Rafał v. Stenz wybudował w 1436 r. siedzibę rodową nazywaną Białym Dworem, która pozostawała w rękach kolejnych członków rodu aż do śmierci ostatniego v. Stentzscha ze Szczańca – Eustachego. Kolejnymi właścicielami Białego Dworu (w latach 1619-1719 wydzielono z niego Czerwony Dwór) nazwanego później Górnym Szczańcem i Dworu Klasztornego (Środkowym  Szczańcem) były rodziny Kobelsdorffów, Löben, Sydowów, Kalckreuthów i Hünke.

Ziemia Szczaniecka po odpadnięciu od Polski  leżała na pograniczu zamieszkałym przez rody śląskie, niemieckie i polskie, które łączyły więzy pokrewieństwa i posiadłości majątkowe znajdujące się po obu stronach granicy. Obecnie nie można jednoznacznie rozstrzygnąć czy jakaś część rodu mieszkająca w Szczańcu może w pełni uchodzić za niemiecką lub polską grupę rodzinną.

W 1804 r. majątek Górny Szczaniec trafił do rodziny v. Sydow ze Smardzewa, a od połowy XIX w. miała tu swoją siedzibę rodzina Hünke. Majątek Środkowy Dwór (dawny Dwór Klasztorny) należał do rodziny  v. Kalckreuthów z Górzycy, którzy utrzymali się tu do 1945 r.

Do roku 1375 Szczaniec pozostawał w granicach Wielkopolski, by później na długie lata, po wyłączeniu z kasztelanii zbąszyńskiej, przynależeć do Śląska. Z chwilą zagarnięcia Śląska przez Prusy w latach 1740-1741 Szczaniec znalazł się we  władaniu tego państwa.

Do końca istnienia I Rzeczpospolitej Szczaniec pełnił rolę miejscowości granicznej z Królestwem Polskim. Granica między enklawą świebodzińską, a Królestwem Polskim w rejonie Szczańca przebiegała kanałem Gniłej Obry. Spośród miejscowości wchodzących obecnie w skład gminy, po stronie polskiej leżały Koźminek i Brudzewo. W okresie reformacji Szczaniec stał się jednym z pierwszych ośrodków luteranizmu w okręgu świebodzińskim.

W rejonie przecięcia się projektowanej autostrady z drogą krajową nr 2 znajduje się miejsce po byłym obozie karnym, założonym w styczniu  1940 r.,  w którym więziono ludność pochodzenia żydowskiego , zatrudnianą przy budowie autostrady Berlin-Poznań. W 1942 r. obóz przekształcony został w karny obóz pracy i więziono w nim Polaków, Czechów, Rosjan, Greków, Holendrów, Francuzów i Jugosłowian. W obozie zamordowano ponad 1000 osób.

W trosce o zachowanie tożsamości kulturowej gminy oraz kształtowanie na zewnątrz jej wizerunku, corocznie organizowane są Dni Ziemi Szczanieckiej.   W trakcie tych uroczystości organizowany jest zjazd potomków rodziny Sczanieckich. W Zespole Szkół w Szczańcu powstała Regionalna Sala Pamięci im. Rodu Sczanieckich, w której prezentowane są portrety wybranych przedstawicieli kilku pokoleń  rodziny.

Zarys osadnictwa. Charakterystyka zachowanego dziedzictwa kulturowego.

Osadnictwo na tych terenach datuje się już od czasów wczesnodziejowych i najliczniej rejestrowane jest w okolicy: Wilenka, Dąbrówki Małej, Koźminka, Szczańca Smardzewa i Myszęcina. Świadczą o tym liczne stanowiska archeologiczne, których na terenie gminy zarejestrowano 112.

Z okresu średniowiecza pochodzą wszystkie wsie, a badania archeologiczne wykazały istnienie grodzisk wczesnośredniowiecznych   w Wilenku, Dąbrówce Małej, Myszęcinie i Szczańcu

Przeważającym typem wsi występującym na terenie gminy jest owalnica (Kiełcze, Opalewo, Smardzewo, Szczaniec, Wolimirzyce) oraz  układ ulicowo-placowy jaki mają Dąbrówka Mała, Myszęcin i Ojerzyce. Pozostałe wsie prezentują następujące typy: Brudzewo – widlica, Koźminek – ulicówka i Wilenko – osada folwarczna. Wszystkie miejscowości, poza Wilenkiem, charakteryzują się dobrze zachowanym historycznym układem ruralistycznym, podlegającym ochronie.

Zabudowa mieszkalna wsi wykonana  w technice murowanej oraz szachulcowej  datuje się z końca XVIII w. aż po początki wieku XX. Zabudowę zagrodową wsi uzupełniały obiekty użyteczności publicznej jak szkoły (Brudzewo, Dąbrówka Mała, Kiełcze, Smardzewo, Wolimirzyce, Ojerzyce, Myszęcin i Szczaniec), sale taneczne (Szczaniec, Smardzewo) oraz remizy strażackie (Wilenko, Ojerzyce, Opalewo, Koźminek).

Dominantę przestrzenną wielu wsi stanowią kościoły: Szczaniec, Myszęcin, Opalewo, Ojerzyce,  Smardzewo, Dąbrówka Mała. Najstarsze z nich to kościół parafialny  w Szczańcu  z XVI w. oraz kościół filialny w Smardzewie z XVIII w. Pozostałe kościoły są dwudziestowieczne.

W wielu wsiach występują  zespoły pałacowo-parkowe  przeważnie jednak w złym stanie technicznym (Szczaniec, Myszęcin, Ojerzyce, Dąbrówka Mała)     i  parki (Wilenko oraz Brudzewo i Wolimirzyce – zachowane relikty).

Liczne są założenia folwarczne datujące się z XVIII w. (Brudzewo, Szczaniec, Myszęcin, Ojerzyce, Wolimirzyce, Smardzewo), pozostałe – (Dąbrówka Mała i Wilenko ) są XX wiecznymi.

Stan zachowania obiektów wpisanych do rejestru zabytków jest bardzo zróżnicowany. Na 14 zabytków wpisanych do rejestru w należytym stanie znajdują się:  kościoły w Koźminku,  Szczańcu i Smardzewie, odnowiony spichlerz w Myszęcinie oraz gołębnik w Smardzewie. W dość dobrym stanie pozostaje pałac z folwarkiem w Ojerzycach. Pilnych działań rewaloryzacyjnych wymagają: pałac w Myszęcinie, zespół pałacowo-parkowy w Szczańcu oraz dom folwarczny w Wolimirzycach.

Zdecydowanego zabezpieczenia (działań ratunkowych) wymagają spichlerze     w Szczańcu (nr rej. 1060) oraz Smardzewie (nr rej. 1060), a także ruiny pałacu należące do majątku Środkowy Szczaniec (dawny Dwór Klasztorny, nr rej. 255).

W wielu miejscowościach na terenie gminy rejestrowane są  historyczne cmentarze, albo całkowicie zlikwidowane, albo też pozostające w bardzo złym stanie zachowania. Cmentarze  znajdują się we wszystkich wsiach , poza Kiełczami.

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubuskiego włącza południową część gminy Szczaniec do strefy krajobrazowo-kulturowej Pojezierza Lubuskiego, oznaczając ją jako „obszar chronionego krajobrazu kulturowego” , rozciągającego się w kierunku Zbąszynka i Trzciela. Chodzi tu ochronę historycznego krajobrazu kulturowego, którego głównymi elementami są otwarte tereny rolnicze (forma krajobrazu uprawowego) wraz z istniejącymi, dobrze zachowanymi układami przestrzennego rozplanowania wsi. Jest to typ krajobrazu kulturowego powstały w wyniku rozwoju cywilizacji rolniczej, który ukształtował się na tych terenach od czasów średniowiecza. Zabudowa wsi tworzy zwarte zespoły, ukształtowane na następujących układach: owalnica, wieś ulicowo-placowa i krótka ulicówka. Można więc przyjąć następującą definicję krajobrazu kulturowego, że jest on świadectwem dorobku społeczności ludzkiej, odzwierciedleniem jego poziomu cywilizacyjnego i kulturowego, odbiciem procesów historycznych, które kształtowały dany region.

Brudzewo  (Brausendorf)

Pierwsza wzmianka z 1334 r. Typ wsi – widlica, układ przestrzenny dobrze zachowany podlegający ochronie, z zabudową zwartą , kalenicową z 2 połowy XIX w. i początku XX w. Pozostałość fundamentów po rozebranym w latach 50-tych pałacu. Folwark z końca XVIII w., układ zdegradowany. Park  folwarczny  zdewastowany,  podobnie  jak  cmentarz z XIX w.

Cztery stanowiska archeologiczne w okolicy.
Brudzewo obok Koźminka to historycznie dwie wioski wielkopolskie. Na przełomie XIV i XV w. Brudzewo było w posiadaniu rodu Leszczyców. Od połowy XV w. należało do rodziny Brause, nazywającej się po polsku Brudzewskimi herbu Osoria. Do ok. 1712 r. miejscowy kościół funkcjonował jako tzw. graniczny, służący protestantom wschodniej części okręgu świebodzińskiego.

Dąbrówka  Mała  (Klein Dammer)

Wieś u układzie ulicowo-placowym dobrze zachowanym, podlegającym ochronie. Pierwsza wzmianka w r. 1253 jako własność Ojerza, od 1502 r. należąca do Szczańca. Obecna zabudowa wsi zwarta, kalenicowa z XIX w. Folwark z końca XIX w. użytkowany oraz relikty parku. Kościół filialny z 1870 r., zbudowany w stylu neogotyckim, jednonawowy, prostokątny z pięcioboczną apsydą od wschodu i kwadratową wieżą przy narożniku północno-zachodnim. Pałac o cechach  architektury późnoklasycystycznej , wybudowany został  w połowie XIX w. na miejscu wcześniejszego dworu.
Cmentarz z XIX w. zdewastowany (w polu), 5 stanowisk archeologicznych.
W 1850 r. wieś liczyła 520 mieszkańców.

Kiełcze  (Keltchen)

Wieś typu owalnica z metryką średniowieczną. Układ przestrzenny dobrze zachowany, podlega ochronie. Od XVIII w. wieś należała do rodziny Mandel. Obecna zabudowa z 2 poł. XIX w. zwarta, kalenicowo-szczytowa.
Cztery stanowiska archeologiczne. W 1850 r. wieś liczyła 180 mieszkańców.

Koźminek  (Koschmin)

Wieś typu ulicówka, podlegająca ochronie. Historyczny układ przestrzenny dobrze zachowany. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1416 r. Od XVI w. własność rodziny v.Knobelsdorf. Obecna zabudowa zwarta, kalenicowa z przełomu XIX/XX w. Kościół filialny św. Stanisława   z 1925-26 r., zbudowany na miejscu pierwotnej drewnianej budowli zbudowanej po 1510 r. przez cystersów z Paradyża (nr rej. 791). Jest to murowana budowla salowa z trójbocznym prezbiterium i wieżą od zachodu.
Z początków XX w. pochodzą budynki: szkoła, kuźnia, remiza strażacka, sala taneczna. Ponadto zachował się cmentarz katolicki,  w polu.  9 stanowisk archeologicznych.

Myszęcin  (Muschten)

Wieś ulicowo – placowa, o metryce średniowiecznej. Zachowany plan pierwotny, podlegający ochronie. W XIV i XV w. należała do śląsko-niemieckiej rodziny Smolków, od XVII w. własność rodziny v. Knobelsdorf,  a od 1842 r. własność rodziny Jabłońskich.
W rejestrze zabytków figurują  obiekty: pałac z XIX w., piętrowy, w stylu późno klasycystycznym częściowo przebudowany, założony na planie prostokąta          z wydatnymi ryzalitami na osi poprzecznej (nr rej. 1049) oraz spichlerz znajdujący się w zabudowie folwarku, zbudowany w XVIII w. murowany, piętrowy, założony na planie prostokąta, nakryty dachem mansardowym (nr rej. 1050). W rejestrze zabytków figuruje również park krajobrazowy, założony       w końcu XVIII w. o powierzchni ok. 4,0 ha, ok. 1850 r. przekształcony  w założenie krajobrazowe, obecnie trochę zaniedbany. W parku występuje 10 gatunków drzew, wśród nich pomnikowe dęby i lipa. Cmentarz wiejski zlikwidowany.    10 stanowisk archeologicznych, w tym cmentarzysko kurchanowe średniowieczne i grodzisko nowożytne.
Kościół o metryce średniowiecznej (1668), w poł. XIX w. gruntownie przebudowany w formach eklektycznych .

Ojerzyce  (Oggerschütz)

Wieś ulicowo-placowa o metryce średniowiecznej, zachowany plan historyczny podlegający ochronie. Wzmiankowana w 1416 r. jako własność Jana                  v. Walderode. Od 1674 r. do 1706 r. własność rodziny v. Knobelsdorf. Kościół filialny z 1919 r., zbudowany na miejscu kościoła o konstrukcji szachulcowej      z 1670 r. W rejestrze zabytków figuruje zespół pałac-park-folwark. Pałac          w obecnej neorenesansowej formie z 1885 r. kryje w sobie mury starszego dworu z XVII bądź XVIII w.
Folwark z XIX w.  częściowo zagospodarowany. Park krajobrazowy z 1 poł. XIX w., zaniedbany, położony na północ od pałacu. Cmentarz przykościelny, średniowieczny, zlikwidowany, nieliczne nagrobki. Cmentarz wiejski z XIX       w. zlikwidowany, nieliczny starodrzew. 9 stanowisk archeologicznych. W 1850 r. wieś liczyła 312 mieszkańców.

Opalewo  (Oppelwitz)

Wieś typu owalnica ze stawem w środku. Historyczny układ przestrzenny wsi dobrze zachowany, podlega ochronie. Pierwsza wzmianka z 1426 r. Wieś należała do klasztoru w Paradyżu (Gościkowie). Od 1674 r. własność rodziny    v. Knobelsdorffów, a następnie v. Schlichting. Kościół parafialny, powstały      w latach 1871-1872 – jest budowlą neogotycką, ceglaną, jednonawową  z pięcioboczną apsydą prezbiterialną. Od zachodu przylega kwadratowa wieża zwieńczona stożkowatą iglicą. Cmentarz przykościelny – zlikwidowany. Cmentarz  z 2 poł. XIX w. czynny. 3 stanowiska archeologiczne. Ok. 1801 r. wieś liczyła 240 mieszkańców.

Smardzewo  (Schmarsse)

Wieś typu owalnica. Historyczny plan dobrze zachowany, podlega ochronie.  Pierwsza wzmianka z 1257 r. Wieś należała do klasztoru cystersów w Obrze.     Z końcem XVII w. wieś przeszła w ręce rodziny v. Troschke, uzyskując w kolejnych latach szczególną pozycję w enklawie świebodzińskiej. Obecna zabudowa zwarta, kalenicowo-szczytowa, z przełomu XIX/XX w.. Kościół filialny MB Częstochowskiej wpisany do rejestru zabytków, wybudowany został w 1776 r., murowany, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium (nr rej. 1064). Z zespołu folwarcznego z XVIII w. zachowały się dwa budynki: w rejestrze zabytków figuruje spichlerz, murowany z cegły i kamienia, parterowy z użytkowym poddaszem, nakryty dachem mansardowym z powiekami, obecnie w stanie zagrażającym bezpieczeństwu (nr rej. 1066) oraz gołębnik, klasycystyczny piętrowy budynek z przełomu XVIII/XIX w. wybudowany na planie kwadratu z mansardowym dachem ( nr rej. 1067).

W sąsiedztwie folwarku usytuowany jest tzw. dom ludowy, posiadający ściany zewnętrzne z granitu oraz wewnętrzne z cegły, nakryty dachem mansardowym    z lukarnami.
Cmentarz wiejski – czynny, stary drzewostan. 5 stanowisk archeologicznych. Ok. 1895 r. wieś liczyła 380 mieszkańców.

Szczaniec  (Stans ,1236 r. Stentsch)

Wieś typu owalnica, pierwsza wzmianka z 1236 r. Obecna zabudowa zwarta, kalenicowo- szczytowa, z przełomu XIX/XX w. Dawny układ przestrzenny zachowany jest bez większych zmian i podlega ochronie. Jego centrum stanowił wydłużony trójkątny plac. Własność ziemska w Szczańcu już w średniowieczu podzielona została na dwie części, którym odpowiadały nazwy folwarków: górny i środkowy. Folwark środkowy (określany również jako dolny) zachował się w szczątkowej formie, (ruiny pałacu oraz spichlerz, figurujące w rejestrze zabytków pod nr 255 i 1060), natomiast po majątku górnym pozostał zespół pałacowo-parkowy, ujęty w rejestrze zabytków pod nr 3184. Pałac z połowy XIX w. ok. 1920 r. znacznie rozbudowany, postawiony został  na miejscu zameczku o średniowiecznym rodowodzie o nazwie Biały Dwór, który zniszczony został w czasie wojny trzydziestoletniej w 1637 r.

Kościół parafialny p.w. św. Anny (nr rej.254) wzmiankowany po raz pierwszy w 1291 r.. Obecny, zbudowany ok. 1570 r. w stylu późnogotyckim. W 1825 odbudowany po pożarze.
Na południe od pałacu górnego rozciąga się park  krajobrazowy o powierzchni  6,0 ha. Występuje w nim ok. 20 gatunków drzew, z czego kilkanaście to pomniki przyrody.     Przez park płynie rzeczka Młynówka i łączący się z nią kanał młyński. Od strony północno- zachodniej park łączy się z parkiem leśnym o zbliżonej powierzchni, który związany był z drugą posiadłością szlachecką     w Szczańcu.
W zabudowie wiejskiej zachował się także budynek młyna wodnego z końca XIX w.
Cmentarz przykościelny, średniowieczny – zlikwidowany. Cmentarz wiejski  z XIX w. zachowany, rozbudowany.
Ok. 1890 r. wieś liczyła 520 mieszkańców. 19 stanowisk archeologicznych,  w tym grodzisko stożkowate.

Wilenko  (Zion)

Osada folwarczna, plan nieokreślony. Folwark z XIX w. należący do majątku    w Myszęcinie. Park krajobrazowy z końca XIX w. o powierzchni ok. 3,0 ha        z aleją grabową pośrodku oraz okazami pomnikowymi drzew (nr rej. 3205). Park związany był z pałacem, rozebranym po 1945 r.. Budynki gospodarcze folwarku adaptowane na mieszkania.  XIX wieczny cmentarz został powiększony.  Na uwagę zasługuje drewniana kaplica wzniesiona w 1939 r.,  o konstrukcji zrębowej. 16 stanowisk archeologicznych.

Wolimirzyce  (Wolmersdorf)

Wieś typu owalnica o metryce średniowiecznej. Przestrzenny układ rozplanowania wsi z dwoma stawami jest dobrze zachowany i podlega ochronie. Obecna zabudowa zwarta, kalenicowa. Kościół filialny z 1840 r. rozebrany ze względu na zły stan techniczny. Pozostałością folwarku  z XVIII w. jest dom folwarczny, użytkowany, zbudowany na przełomie XVIII i XIX w., gruntownie przebudowany w 1912 r., murowany na planie prostokąta, nakryty dachem mansardowym z lukarnami (nr rej. 1069). Relikty parku z XIX w. Cmentarz XIX – wieczny – zlikwidowany. 3 stanowiska archeologiczne. W 1850 r. we wsi było 180 mieszkańców.

Oceniając istniejącą zabudowę mieszkaniową gminy podkreślić należy, że przeważająca ilość budynków mieszkalnych powstała w II-giej połowie XIX w. lub na przełomie XIX i XX w. Przeważa zabudowa zwarta, szczytowa i kalenicowa. Ogólnie stan zabudowy jest dobry. Przeważają domy z cegły, niekiedy otynkowane, z dachami dwuspadowymi. Częste są również budynki     z kamienia (przeważnie są to budynki gospodarcze) oraz pojedyncze budynki szachulcowe. Nieliczna nowa zabudowa , dysharmonizująca, występuje głównie w Szczańcu.

Wiele budynków mieszkalnych, a także gospodarczych, kwalifikuje się do objęcia gminną ewidencją zabytków, co wymaga jednak podjęcia specjalistycznych prac studialnych, z zakresu ochrony konserwatorskiej.

Dokonując oceny zasobów i ich walorów, określono uwarunkowania , stosując następujące kryteria:

• ochrony prawnej zasobów objętych rejestrem zabytków,
• obiektów nie objętych ochroną prawną, a wymagających ochrony,  z uwagi na ich i znaczące wartości dla dziedzictwa kulturowego,
• innych zasobów posiadających istotne znaczenie dla tożsamości kulturowej gminy,
• atrakcyjność krajobrazu gminy.